Mustafa Gültekin
ÖZET
Osmanlı şehir mimarisinde önemli bir yere sahip olan kervansaray yapıları, yalnızca ticaretin değil, aynı zamanda sosyal ve askerî organizasyonların da merkezinde yer almıştır. Bu çalışmada, Mimar Sinan’ın eseri olan ve Sokullu Mehmed Paşa tarafından Lüleburgaz’da inşa ettirilen kervansarayın tarihî süreç içerisinde uğradığı dönüşüm ele alınmaktadır. 19. yüzyıldan itibaren çeşitli belgelerde adı geçen bu yapı, son dönemlerinde askerî amaçla kullanılmış; 20. yüzyılın başlarında ise tamamen ortadan kalkmıştır. Edirne Salnamesi ve Başbakanlık Osmanlı Arşivleri kaynak gösterilerek, yapının kışlaya dönüştürülme süreci belgeler ışığında ortaya konmuştur.
GİRİŞ
Osmanlı Devleti, özellikle klasik dönem mimarisinde kamu yararına inşa edilen külliye yapılarıyla kent dokusuna yön vermiştir. Bu külliyelerin önemli bileşenlerinden biri olan kervansaraylar, ticaret yolları üzerindeki hareketliliği desteklemek amacıyla yapılmışlardır. Ancak bazı yapılar zamanla işlev değişikliğine uğramış, farklı toplumsal ihtiyaçlara cevap vermeye başlamıştır. Lüleburgaz’daki Sokullu Mehmed Paşa Kervansarayı da bu dönüşümün dikkate değer örneklerinden biridir.
SOKULLU MEHMET PAŞA KÜLLİYESİ ve KERVANSARAYI
Lüleburgaz’da inşa edilen SokolluMehmed Paşa Külliyesi, cami, medrese, tabhane, imaret, sebil ve kervansaray gibi yapılardan oluşmaktaydı. 16. yüzyılda inşa edilen bu külliye, hem mimari bütünlüğü hem de işlevselliğiyle dönemin örnek yapılarındandır. Kervansaray kısmı ise uzun yıllar ticaret erbabına hizmet etmiş, seyyahlar tarafından anlatılmış ve bazı görsellerle belgelenmiştir.
EDİRNE SALNAMESİNDE KERVANSARAYI ASKERÎ AMAÇLI KULLANIMI
1310 (1894) tarihli Edirne Salnamesi’nde, yapının uğradığı tahribat ve ardından askerî amaçla kullanılmaya başlanması detaylı biçimde anlatılır. Kara Feyzi isimli eşkıyanın 1214 (1799) yılında yapıyı tahrip ettiği, sonrasında ise yeniden inşa edilerek süvari kışlası olarak kullanılmaya başlandığı belirtilir. Han, ahır, imaret ve tabhane bölümlerinde topçu birliklerinin ikamet ettiği ifade edilmiştir.
Hicri 1310 tarihli Edirne salnamesinde;
" Bin İki Yüz On Dört tarihinde Kara Feyzi basıp çarşı ve han ve haneleri ihrak eylediğinden muahharanmezkur haneler esası üzerine inşa olunarak üzerlerine kiremit örtülü durmakta iken esna-yı istilada mezkur İki bab han, sebil, imaret ve tabhanesinin kiremit ve kurşunları alındığından mezkur hanlar ve ahır ve imaret ve tabhanesi Doksan Altı senesi zarfında süvari kışlasına tahvil olunarak el-yevm derununda Dört batarya topçu ikamet etmektedir.
Müteferri mağaza ve ebnalar vardır ve mescidi dahi haraptır."
OSMANLI ARŞİV BELGESİ ve YAPININ KIŞLAYA DÖNÜŞÜMÜ
Başbakanlık Osmanlı Arşivlerinde yer alan ve 2 Cemaziyülevvel 1316 (18 Ekim 1898) tarihli bir belge, kervansarayın askerî amaçla kullanıldığını resmî biçimde teyit etmektedir. Belgeye göre, Sokullu Mehmed Paşa’nın vakfiyesinde geçen bu yapı, “kervansaray” adıyla anılmakta ve devlet kayıtlarında “Han Bedeli” karşılığında askerî kışlaya çevrildiği belirtilmektedir. Bu belge, yalnızca yapının işlevsel dönüşümünü değil, aynı zamanda vakfiye hükümlerine dayalı resmî süreci de belgelendirmektedir.
Tarih :02/C /1316 (Hicrî)
Dosya No :1213 Gömlek No :90921 Fon Kodu :BEO
Belgede kısaca: Lüleburgaz kasabasında kışla ittihaz edilen mahalde daha önce Sadrazam Sokullu Mehmed Paşa'nın hayrat ve müberratı olan bir kervansaray bulunduğundan bahsetmekle birlikte belgenin tam metni bu şekildedir;
Sadaret Mektûbî Kalemi,
Numara 485,
Yazım tarihi 18 Ekim 1898,
Geliş tarihi 18 Ekim 1898,
Mâliye Nezâret-i behiyesine eski Sadrazam merhûmSokolluMehmed Paşa'nın Lülebergos kasabasında yeniden inşa edilmiş olan câmi-i şerîfi ile medresesenin hazinece kayıtları muhafaza olunmuş ise de, kışla olarak kullanılan Han hakkında kayda tesadüf olunamadığını bildiren makâm-ı atûfîlerinden gönderilen 21 ağustos 1898 tarihli ve 1176 numaralı tezkire sonrası olan yazışma üzerine Evkâf-ı HümâyûnNezâret-i Celîlesinden alınıp ekte gönderilen 8 Ekim 1898 tarihli ve 48 numaralı cevabi tezkirede vâkıf sahibi SokolluMehmed Paşa’nın bilinen mahalde hayrât ve müberrâtı ve Lülebergos 'takiimâretin bitişiğinde iki bölüm kervansarayı bulunduğu vakfiyesindeki mutâlaakından anlaşılmış ve kışlaya çevrilen mahallin kervansaray olduğu ve buna kervansaray nâmına Han Bedeli salıverildiği anlaşılmış olduğu ortaya çıkmasına nazaran inceleme neticesinde gereken muamelenin yerine getirilmesine himmet Evrâkmüdiriyet-i aliyesininişâretiyle.
SONUÇ
Edirne Salnamesi ve Osmanlı arşiv belgeleri, Lüleburgaz’daki Sokullu Mehmed Paşa Kervansarayı’nın klasik Osmanlı yapısından askerî amaçlı bir kışlaya dönüşümünü açıkça göstermektedir. Günümüzde bu yapının izleri tamamen silinmiş olsa da, belgeler ışığında yapılan bu çalışma, hem kentsel tarih hem de Osmanlı askerî mekân dönüşümleri açısından önemli bir örnek sunmaktadır. Ayrıca bu tarihî yapının yeniden inşa edilmesi yönündeki girişimlerin desteklenmesi, yerel belleğin canlandırılması açısından da önemlidir.
Kaynakça
1. Edirne Salnamesi, 1310 (1894).
2. Osmanlı Arşivleri, BEO, Dosya No: 1213, Gömlek No: 90921, Belge Tarihi: 2 Cemaziyülevvel 1316 / 18 Ekim 1898.
3. Sadeleştirme ve belge çözümlemesi: Zeki Özkan.
